Investeren in het oplossen van de problemen van miljoenen armen, of in het upgraden van een paar miljoen rijken? In de twintigste eeuw had de elite er nog belang bij om de problemen van de armen op te lossen, omdat die in militair en economisch opzicht onmisbaar waren, maar in de eenentwintigste eeuw zal de meest efficiënte (zij het meedogenloze) strategie er misschien wel op neerkomen dat ze de nutteloze derdeklascoupés gewoon loskoppelen en verder voorwaarts denderen met alleen de eerste klas. Om met Japan te concurreren heeft Brazilië misschien eerder een stuk of wat geüpgradede supermensen nodig dan miljoenen gezonde gewone arbeiders. Hoe kunnen de liberale geloofsopvattingen overeind blijven bij het ontstaan van supermensen met uitzonderlijke fysieke, emotionele en intellectuele vermogens? Wat gebeurt er als zulke supermensen een fundamenteel andere belevingswereld blijken te hebben dan gewone sapiens? Wat als supermensen zich  zakelijke energie vergelijken gaan vervelen bij romans over de ervaringen van nederige sapiensdieven en gewone mensen sitcoms over supermenselijke liefdesrelaties niet meer kunnen volgen? De grote menselijke projecten van de twintigste eeuw – het overwinnen van honger, ziekte en oorlog -waren bedoeld om voor iedereen een universele norm op het gebied van welvaart, gezondheid en vrede te vestigen, waarbij niemand werd uitgezonderd. Van de nieuwe projecten van de eenentwintigste eeuw -het verwerven van onsterfelijkheid, geluk en goddelijke vermogens – wordt ook gehoopt dat ze de hele mensheid ten goede zullen komen. Maar aangezien deze projecten gericht zijn op het overtreffen van de norm en niet alleen op het waarborgen daarvan, kunnen ze net zo goed leiden tot het ontstaan van een nieuwe kaste van supermensen die hun liberale verleden van zich af zullen schudden en normale mensen niet beter zullen behandelen dan negentiende-eeuwse Europeanen de Afrikanen behandelden.
Als wetenschappelijke ontdekkingen en technologische ontwikkelingen de mensheid verdelen in een massa van nutteloze mensen en een kleine elite van geüpgradede supermensen, of als de autonomie van zakelijke energie mensen steeds meer wordt overgenomen door hyperintelligente algoritmen, dan zal het liberalisme imploderen. Wat voor nieuwe religies kunnen het vacuüm dan vullen en welke ideologieën zullen de verdere evolutie van onze godgelijke nakomelingen aanvoeren?

Dat zou dan ofwel gebeuren uit angst dat de mensheid zich tegen AI keert en zal proberen de stekker eruit te trekken, ofwel vanuit beweegredenen van de AI waar wij ons nog geen voorstelling van kunnen maken. Het zou namelijk extreem moeilijk zijn voor mensen om de motivatie van een systeem dat slimmer is dan zij onder controle te houden. Zelfs als we het systeem programmeren met schijnbaar goedaardige doeleinden kan het nog gruwelijk misgaan. Eén populair scenario is dat van een bedrijf dat de eerste kunstmatige superintelligentie ontwerpt en het een onschuldige test opgeeft, zoals het berekenen van pi. Voor iemand in de gaten zakelijke energie vergelijken heeft wat er gebeurt, neemt de AI de planeet over, elimineert het mensdom, begint aan een veroveringscampagne tot aan de uiterste grenzen van de Melkweg en bouwt het hele universum om tot een gigantische supercomputer die miljarden jaren lang steeds accurater bezig kan blijven met het uitrekenen van pi. Dat is tenslotte de goddelijke missie die zijn Schepper hem heeft gegeven. Aan het begin van dit hoofdstuk wezen we verschillende praktische bedreigingen voor het liberalisme aan. De eerste is dat mensen in militair en economisch opzicht overbodig kunnen worden. Dat is natuurlijk maar een mogelijkheid en geen voorspelling. Technische moeilijkheden of politieke bezwaren kunnen de algoritmische invasie op de arbeidsmarkt vertragen. En aangezien een groot deel van de menselijke geest nog onbekend terrein is, weten we nog niet wat voor verborgen talenten mensen in zichzelf kunnen ontdekken en wat voor nieuwe banen ze kunnen creëren om het verlies van andere banen te compenseren. Maar misschien is dat niet genoeg om het liberalisme te redden. Het liberalisme gelooft namelijk niet alleen in de waarde van menselijke wezens, het gelooft ook in individualisme. De tweede bedreiging voor het liberalisme is dat het systeem in de toekomst misschien nog steeds mensen nodig heeft, maar geen individuen. Mensen zullen muziek blijven componeren, natuurkunde blijven onderwijzen en geld blijven investeren, maar het systeem zakelijke energie zal die mensen beter kennen dan ze zichzelf kennen en het zal allerlei belangrijke beslissingen voor ze gaan nemen. Het systeem zal, kortom, individuen hun gezag en hun vrijheid afnemen.

De biowetenschappen ondermijnen het liberalisme echter en voeren aan dat het vrije individu alleen maar een fictief verhaaltje is dat in elkaar is gebrouwen door een verzameling biochemische algoritmen. Elke seconde creëren de biochemische mechanismen in de hersenen een korte ervaring, die direct weer verdwijnt. Daarop volgen in rap tempo nog meer van die flitsen, die weer verdwijnen, waarna er weer een komt, en weer verdwijnt. Die kortstondige ervaringen vormen samen geen duurzame essentie. Het verhalende zelf probeert orde in deze chaos aan te brengen door er een oneindig verhaal van te maken, waarin al die ervaringen een plekje krijgen, waardoor elke ervaring blijvende betekenis krijgt. Maar dit zakelijke energie vergelijken verhaal is en blijft fictie, hoe overtuigend en verleidelijk het ook mag zijn. Middeleeuwse kruisvaarders geloofden dat God en de hemel hun leven zin gaven, moderne liberalen geloven dat individuele vrije keuzes het leven zin geven. Ze zitten er allebei even ver naast. Twijfel aan het bestaan van de vrije wil en het individu is natuurlijk niets nieuws. Meer dan tweeduizend jaar geleden opperden denkers in India, China en Griekenland al dat het individuele zelf een illusie is. Maar dat soort twijfels veranderen de geschiedenis niet echt als ze geen praktische impact hebben op de economie, de politiek en het dagelijks leven. Mensen zijn meesters op het gebied van cognitieve dissonantie. In het laboratorium geloven we het één, terwijl we onszelf in de rechtszaal of het
parlement iets heel anders laten geloven. Net zoals het christendom niet verdween op de dag dat Darwin Over het ontstaan van soorten publiceerde, zo zal het liberalisme niet verdwijnen omdat wetenschappers toevallig tot de conclusie zijn gekomen dat het vrije individu niet bestaat. Sterker nog, zelfs Richard Dawkins, Steven Pinker en de andere helden van het nieuwe zakelijke energie wetenschappelijke wereldbeeld weigeren van het liberalisme af te stappen. Eerst wijden ze honderden erudiete pagina’s aan het deconstrueren van het zelf en de vrije wil, om vervolgens met een paar adembenemende intellectuele salto’s weer uit te komen in de achttiende eeuw, alsof al die geweldige ontdekkingen in de evolutionaire biologie en de hersenwetenschappen geen enkele weerslag hebben op de ethische en politieke ideeën van Locke, Rousseau en Jefferson.

In 2016 wordt de wereld gedomineerd door het liberale pakket van individualisme, mensenrechten, democratie en de vrije markt. Maar de wetenschap van de eenentwintigste eeuw ondermijnt de fundamenten van de liberale orde. De wetenschap doet niet aan waardeoordelen, dus kan ze niet bepalen of het terecht is dat liberalen vrijheid hoger aanslaan dan gelijkheid en het individu hoger waarderen dan het collectief. Maar net als alle andere religies is het liberalisme niet alleen gebaseerd op abstracte ethische oordelen, maar ook op vermeende feitelijke beweringen. En die feitelijke beweringen houden gewoon geen stand na zorgvuldig wetenschappelijk onderzoek. Liberalen hebben zoveel waardering voor de individuele vrijheid omdat ze geloven dat mensen een vrije wil hebben. Volgens het liberalisme zijn de beslissingen van kiezers en klanten niet deterministisch of willekeurig. Uiteraard worden mensen beïnvloed door externe krachten en toevallige winkel huren schiphol gebeurtenissen, maar als puntje bij paaltje komt, kunnen we allemaal met het toverstokje van de vrijheid zwaaien en onze eigen beslissingen nemen. Dat is de reden dat het liberalisme zoveel belang hecht aan kiezers en klanten, en ons aanspoort ons hart te volgen en te doen wat goed voelt. Onze vrije wil geeft het universum zin en aangezien buitenstaanders niet kunnen weten hoe jij je precies voelt of waarvoor je zult kiezen, kun je er niet op vertrouwen dat deze of gene Big Brother je belangen en verlangens kan behartigen. Het idee dat mensen een vrije wil hebben is geen ethisch oordeel, het doet zich voor als een feitelijke beschrijving van de wereld. En deze zogenaamde feitelijke beschrijving had misschien ook een zekere logica in de tijd van John Locke, Jean-Jacques Rousseau en Thomas Jefferson, maar strookt niet erg met de laatste bevindingen binnen de biowetenschappen. De contradictie tussen vrije wil en moderne wetenschap is winkel huren utrecht de olifant in het laboratorium die de meeste mensen liever niet zien als ze in hun microscopen en [MRI-scanners turen.

In 2016 is er geen serieus alternatief voor het liberale pakket van individualisme, mensenrechten, democratie en vrije markt. De sociale protesten die in 2011 over de wereld gingen – zoals Occupy Wall Street en de Spaanse i5-M-beweging – hebben helemaal niets tegen democratie, individualisme en mensenrechten en zelfs niet tegen de basisprincipes van de markteconomie. Integendeel zelfs, ze berispen regeringen omdat die deze liberale idealen niet vervullen. Ze willen dat de markt echt vrij wordt, in plaats van gecontroleerd en gemanipuleerd te worden door grote concerns en banken die ‘te groot zijn om om te vallen’. Ze roepen op tot echt representatieve democratische instellingen die de belangen van de gewone burger behartigen in plaats van die van rijke lobbyisten en machtige belangengroepen. Zelfs winkel huren amsterdam mensen die de hardste kritiek uiten op aandelenbeurzen en parlementen hebben geen werkbaar alternatief model voor het runnen van de wereld. Het is een geliefde hobby van westerse academici en activisten om fouten aan te wijzen in het liberale pakket, maar tot dusver hebben ze nog niets beters kunnen verzinnen.
China lijkt een veel serieuzere uitdager dan de westerse protestbeweging. Het heeft zijn politiek en economie geliberaliseerd, maar het is absoluut geen democratie en ook geen echte markteconomie, en toch is het de grootste economische gigant van de eenentwintigste eeuw aan het worden. Deze economische gigant heeft echter maar een heel kleine ideologische schaduw. Niemand lijkt te weten waar de Chinezen tegenwoordig in geloven, inclusief de Chinezen zelf. China is nog steeds communistisch, maar in de praktijk zie je daar niets van. Sommige Chinese denkers en leiders spelen met het idee van een terugkeer naar het confucianisme, maar dat is hoogstens een comfortabele façade. Dankzij dit ideologische vacuüm is China de meest veelbelovende broedplaats voor de nieuwe technoreligies die Silicon Valley produceert (en die we in de komende hoofdstukken zullen bekijken). Maar deze technoreligies, met hun geloof in onsterfelijkheid en virtuele paradijzen, zullen op zijn minst een jaar of tien, twintig nodig hebben om zich te winkel huren rotterdam vestigen. Momenteel biedt China dus geen echt alternatief voor het liberalisme. Voor failliete Grieken die geen hoop meer zien voor het liberale model en op zoek zijn naar een substituut is het geen werkbare optie om de Chinezen te gaan imiteren.

Captain Kirk en Captain Jean-Luc Picard leren precies dezelfde les als ze door het heelal reizen in het ruimteschip de Enterprise, net als Huckleberry Finn en Jim als ze de Mississippi afzakken, en Wyatt en Billy op hun Harley Davidsons in Easy Rider, en talloze andere personages in al die roadmovies die hun huis in Pennsylvania (of misschien New South Wales) verlaten in een oude cabrio (of misschien een bus) en verschillende dingen meemaken die hun leven veranderen, waarbij ze in contact komen met zichzelf, over hun gevoelens praten en uiteindelijk in San Francisco (of misschien Alice Springs) aankomen als betere, wij zere mensen.
De formule KENNIS = ERVARINGEN x OPENSTAAN heeft niet alleen onze populaire cultuur veranderd, maar zelfs ons beeld van zwaarwichtige kwesties als oorlog. Als mensen in het verleden wilden weten of een bepaalde oorlog rechtvaardig was, vroegen ze het aan God, ze vroegen het aan hun heilige boeken en ze vroegen het aan koningen, edelen en priesters. Er werd niet veel gegeven om de kantoorruimte huren schiphol meningen en ervaringen van Jan Soldaat ofJ an Modaal. Oorlogsverhalen als die van Homerus, Vergilius en Shakespeare draaiden om de daden van keizers, generaals en buitengewone helden. Ze hielden de ellende van oorlogen niet achter, maar compenseerden die ruimschoots met een heel menu aan glorie en heroïek. Gewone soldaten figureerden ofWel als stapels lijken die waren afgeslacht door een of andere Goliath, dan wel als een juichende meute die een triomferende David op de schouders neemt. Kijk bijvoorbeeld eens naar het onderstaande schilderij van de Slag bij Breitenfeld, die plaatsvond op 17 september i631:
34. Jean-Jacques Walter, GustaafA dolf van Zweden bij de Slag bij Breitenfeld. De schilder, Jean-Jacques Walter, verheerlijkt koning Gustaaf Adolf van Zweden, die zijn leger die dag naar een beslissende overwinning leidde. Gustaaf Adolf torent boven het slagveld uit als een soort oorlogsgod. Je krijgt de indruk dat de koning de slag dirigeert als een schaker die zijn pionnen verzet. De pionnen zelf zijn voor het grootste deel non-descripte figuren of kleine stipjes op de achtergrond. Het interesseerde Walter niet hoe zij zich voelden toen ze aanvielen, vluchtten, doodden of stierven. Ze vormen een anoniem collectief. Zelfs als schilders zich op de slag zelf concentreerden en niet op de commandant, bekeken ze het tafereel nog steeds van bovenaf en kantoorruimte huren utrecht hielden ze zich veel meer bezig met collectieve manoeuvres dan met persoonlijke gevoelens. Neem bijvoorbeeld het schilderij dat Pieter Snayers maakte van de Slag op de Witte Berg van november.

En dan is er nog de zorg dat een ecologische apocalyps verschillende consequenties kan hebben voor verschillende menselijke kasten. De geschiedenis is niet rechtvaardig. Als er rampen toeslaan, zijn de armen bijna altijd veel erger de dupe dan de rijken, zelfs als de rijken de tragedie hebben veroorzaakt. De opwarming van de aarde heeft al meer effect op het leven van arme mensen in droge Afrikaanse gebieden dan op rijke westerlingen. Paradoxaal genoeg kan de enorme kantoorruimte huren amsterdam macht van de wetenschap het gevaar vergroten, omdat ze de rijken zelfgenoegzaam maakt. Denk maar eens aan de uitstoot van broeikasgassen. De meeste wetenschappers en een stijgend aantal politici erkennen dat de aarde opwarmt en hoe groot het gevaar is. Maar dat besef heeft nog geen enkele verandering in ons gedrag veroorzaakt. We praten wel veel over de opwarming van de aarde, maar in de praktijk is de mens niet echt bereid om de grote economische, sociale of politieke offers te brengen die nodig zijn om deze ramp een halt toe te roepen. Tussen 2000 en 2010 is de uitstoot niets verminderd. Integendeel, die is juist met 2,2 procent per jaar toegenomen, terwijl dat tussen 1970 en 2000 nog maar 1,3 procent per jaar was.4 Het Kyoto-protocol van 1997 over vermindering van de uitstoot van broeikasgassen was er alleen maar op gericht om de opwarming van de aarde te vertragen en niet om die tegen te gaan, maar ’s werelds grootste vervuiler – de Verenigde Staten -weigerde het te ratificeren en heeft geen enkele poging ondernomen om de uitstoot te beperken, uit angst dat zoiets ten koste zou kantoorruimte huren rotterdam gaan van de economische groei.5 In december 2015 zijn er ambitieuzere doelen opgesteld in het klimaatverdrag van Parijs, dat ertoe oproept de gemiddelde temperatuurstijging te beperken tot i,5 graden boven het pre-industriële niveau. Maar veel pijnlijke stappen die noodzakelijk zijn om dit doel te bereiken zijn gemakshalve uitgesteld tot na 2030 of zelfs tot de tweede helft van de eenentwintigste eeuw, waarmee de hete aardappel behendig is doorgeschoven naar de volgende generatie.

Maar als het leven nu eenmaal zo is -iets waarin dingen gebeuren zonder script of bedoeling- dan wil dat ook zeggen dat mensen geen vooraf bepaalde rol hoeven te spelen. We kunnen doen wat we willen, als we dat tenminste voor elkaar kunnen krijgen. Het enige wat ons tegenhoudt is onze eigen onwetendheid. Epidemieën en droogte hebben geen kosmische betekenis, maar we kunnen er een eind aan maken. Oorlogen zijn geen noodzakelijk kwaad om een betere toekomst te verkrijgen, maar we kunnen vrede stichten. Er wacht ons na de dood geen paradijs, maar we kunnen hier op aarde een paradijs creëren en er voor altijd in blijven wonen, als we tenminste een paar technische probleempjes overwinnen. Als we geld investeren in onderzoek, dan zullen wetenschappelijke doorbraken de technologische vooruitgang bevorderen. Nieuwe technologieën zullen voor economische groei zorgen en een groeiende economie zal nog meer geld in onderzoek steken. We  zullen elk kantoor huren amsterdam decennium meer voedsel krijgen, snellere auto’s en betere medicijnen. Op een dag zal onze kennis zo uitgebreid zijn en onze technologie zo geavanceerd, dat we het elixir van de eeuwige jeugd zullen destilleren, het elixir van het ware geluk, plus alle andere middeltjes waar we ooit iets in zullen zien, en er is geen god die ons tegen zal houden. De moderne deal heeft dus een enorme verleidingskracht, maar houdt wel een kolossale dreiging in. De totale almacht ligt zo goed als binnen ons bereik, maar onder ons gaapt de afgrond van het absolute niets. Op praktisch niveau bestaat het moderne leven uit een constante jacht naar macht in een universum dat zinloos is geworden. De moderne kantoor huren rottrerdam cultuur is de machtigste uit de geschiedenis en ze is onophoudelijk aan het onderzoeken, uitvinden, ontdekken en groeien. Tegelijk heerst er meer levensangst dan in alle voorgaande culturen.

Gaat die analyse nog steeds op? Op het eerste gezicht zou je denken dat de moderne samenleving heel anders werkt dan die van het oude Egypte of het middeleeuwse China. Heeft de opkomst van de kantoor huren amsterdam moderne wetenschap de basisregels van het moderne spel niet veranderd? Is het niet zo dat moderne sociale systemen, ondanks het blijvende belang van traditionele mythen, steeds meer steunen op objectieve wetenschappelijke theorieën, zoals de evolutietheorie, die in het oude Egypte of middeleeuws China domweg niet bestonden? We kunnen natuurlijk aanvoeren dat wetenschappelijke theorieën een nieuw type mythen vormen en dat ons geloof in de wetenschap in niets verschilt van het oude Egyptische geloof in de grote god Sobek. Maar die vergelijking houdt geen stand. Sobek bestond alleen in de collectieve fantasie van zijn volgelingen. Het is wel zo dat de eredienst voor Sobek een van de bindmiddelen van het Egyptische sociale systeem was, waardoor mensen dammen en kanalen konden bouwen die overstromingen en droogte tegengingen. Maar die eredienst zelf had geen enkele invloed op het waterpeil in de Nijl. Wetenschappelijke theorieën zijn daarentegen niet alleen een manier om mensen met kantoor per uur rotterdam elkaar te verbinden. Er wordt vaak gezegd dat God degene helpt die zichzelf helpt. Dat is een omslachtige manier om te zeggen dat God niet bestaat, maar als ons geloof in Hem ons inspireert om zelf iets te doen, dan helpt het. Antibiotica zijn anders. Anders dan God helpen ze ook mensen die zichzelf niet helpen. Ze genezen infecties, of je er nu in gelooft of niet.

Dieren als wolven en chimpansees leven in een dualistische realiteit. Aan de ene kant kennen ze de objectieve entiteiten die hen omringen, zoals bomen, rotsen en rivieren. Aan de andere kant zijn ze zich kantoor huren schiphol bewust van hun eigen subjectieve ervaringen, zoals angst, blijdschap en verlangen. De realiteit van sapiens heeft echter drie lagen. Naast bomen, rivieren, angsten en verlangens kent de sapienswereld ook nog verhalen over geld, goden, naties en zakenconcerns. In de loop van de geschiedenis nam de invloed van goden, naties en concerns alsmaar toe, terwijl rivieren, angsten en verlangens steeds minder belangrijk werden. Er zijn nog steeds heel veel rivieren in de wereld en de mens wordt nog steeds gemotiveerd door angsten en wensen, maar Jezus Christus, de Franse Republiek en Apple Ine. hebben de rivieren ingedamd en geleerd hoe ze onze diepste angsten en verlangens kunnen bijsturen. Nieuwe eenentwintigste-eeuwse technologieën zullen dergelijke ficties waarschijnlijk nog belangrijker maken, dus moeten we om iets van onze toekomst te begrijpen eerst begrijpen hoe verhalen over Jezus Christus, de Franse Republiek en Apple zoveel macht hebben gekregen. Mensen denken dat zij geschiedenis schrijven, maar kantoor huren rottrerdam eigenlijk draait de geschiedenis om dit web van fictieve verhalen. De basisvermogens van individuele mensen zijn niet veel veranderd sinds de steentijd. Als daar al iets aan veranderd is, dan is het waarschijnlijk dat we nu minder kunnen.